Zo speelde John Heitinga in zijn eerste periode bij Ajax
Door Pieter Zwart Pieter Zwart
analyse
Ajax richt voor komend seizoen met John Heitinga (41) en Marcel Keizer (56) het vizier op twee oude bekenden. Een analytische blik op de vorige periode van Heitinga als hoofdtrainer leert wat Ajax mogelijk tactisch kan verwachten.
Ajax gunt John Heitinga en Marcel Keizer een herkansing. Beide trainers mogen zich bij hun eerste periode aan het roer beklagen over het instapmoment. Keizer stapt in op het moment dat het technisch hart van Ajax uit elkaar valt, door een verschil van inzicht tussen Dennis Bergkamp en Marc Overmars. Keizer mist de rugdekking van zijn technisch directeur, die hem niet voorziet van de aanvallend ingestelde vleugelverdedigers waar hij om vraagt. Tel daar de tragedie rond Abdelhak Nouri bij op en duidelijk is dat de Badhoevedorper niet ingestapt is in een gespreid bedje. Voor Heitinga geldt na het ontslag van Alfred Schreuder hetzelfde. Hij wordt van de ene op de andere dag voor de groep gezet, zonder voorbereiding om zijn ideeën over te brengen of een transferperiode om te sleutelen aan het materiaal. Heitinga en Keizer hebben een excuus.
De grote vraag: was er destijds behalve een excuus ook een plan? Aanleiding om aan de hand van beelden en statistieken terug te keren naar de korte periode dat Heitinga eerder eindverantwoordelijk is geweest als hoofdtrainer. Analyse van zijn interim-periode aan de hand van het aanvalsplan, het defensieve plan en tactische omzettingen.
Aanvalsplan
Eerst de feiten. Heitinga werkt in het seizoen 2022/23 met een soortgelijke selectie als voorganger Alfred Schreuder. Beide trainers staan ongeveer evenveel wedstrijden voor de groep, tegen opponenten van soortgelijke kwaliteit. Dat geeft de kans om de offensieve cijfers goed met elkaar te vergelijken, op zoek naar de hand van de oefenmeester.
Na de komst van Heitinga stijgt bij Ajax het balbezit.
Daar staat tegenover dat Ajax onder Heitinga minder dan onder Schreuder arriveert in de vijandelijke zestien, minder goals maakt en minder goede kansen creëert.
Opvallend is dat bij Jong Ajax dat seizoen de tegenovergestelde tendens valt waar te nemen. Na de wisseling van de wacht tussen Heitinga en Dave Vos (de interim-periode van drie duels met Michel Kreek buiten beschouwing gelaten) daalt het percentage balbezit.
Alleen arriveert Vos met praktisch dezelfde selectie als Heitinga vaker in de vijandelijke zestien, scoort Jong Ajax meer en neemt de kwaliteit van de kansen toe.
In hetzelfde seizoen is Heitinga bij twee verschillende teams verantwoordelijk voor balbezit om balbezit. Het eerste van Ajax begint minder te creëren en te scoren met hem aan het roer, terwijl het tweede elftal zonder Heitinga juist productiever wordt.
Waar Arne Slot bij Liverpool op de radar is gekomen door datamodellen, valt dat bij Heitinga niet voor te stellen. Hij heeft in zijn korte periode als hoofdtrainer niet laten zien dat hij een elftal beter kan laten worden in het creëren van kansen en het maken van doelpunten.
De tactiek die hoort bij deze cijfers: U-voetbal. Geschuif achterin van rechts naar links. Diep op eigen helft positioneert Ajax zich onder Heitinga vanuit een klassieke 4-3-3, met vleugelverdedigers tegen de zijlijn.
Diezelfde structuur valt te zien in de periode van Heitinga bij Jong Ajax. Ook de beloften beginnen de opbouw ouderwets met backs en buitenspelers tegen de zijlijn.
Tegen een goed georganiseerde tegenstander is het vanuit die structuur lastig om in kansrijke posities op de vijandelijke speelhelft te arriveren. De meeste teams zijn slim genoeg om de opbouw richting een back te dwingen. Beperkt door de zijlijn kiest die dan vaak tussen twee kwaden: terugspelen of een bal langs de lijn op de buitenspeler. Beide scenario's helpen niet bij het creëren van kwalitatief goede kansen.
Passmap van Ajax onder John Heitinga tegen AZ.
Passmap van Ajax onder John Heitinga tegen Feyenoord.
Bovenstaande passmaps van Ajax uit de topduels met Feyenoord (2-3) en AZ (0-0) zijn exemplarisch voor de terugkerende problemen in balbezit. De middenvelders en voorwaartsen worden veel te weinig in stelling gebracht.
Tijdens de zegereeks van zeven wedstrijden in de Eredivisie kiest Heitinga met Devyne Rensch en Owen Wijndal voor technisch vaardige vleugelverdedigers. Zij vinden vanuit lastige posities vaak goede oplossingen. Met Dusan Tadic, Steven Bergwijn en Mohamed Kudus beschikt Ajax in die periode bovendien over vleugelspitsen die aanspeelbaar zijn met een man in hun rug.
Na het wegvallen van Rensch schaaft Heitinga niet wezenlijk aan zijn strijdplan. Jorge Sánchez krijgt dezelfde taak in de opbouw toebedeeld. Alleen worstelt de Mexicaan opzichtig met die rol. De opbouw van Ajax stokt vaak vroeg bij Sánchez.
De kwaliteit van toptrainers is om spelers beter te laten ogen dan ze zijn. Door voetballers in een tactiek te zetten waar hun kwaliteiten tot uiting komen en hun tekortkomingen worden gecamoufleerd door het team. In zijn korte periode als hoofdtrainer toont Heitinga dat vermogen (nog) niet.
In wedstrijden waarin Ajax onder Heitinga ontsnapt aan de eerste druk van de tegenstander, toont het elftal hoger op het veld modernere tactieken. Dan zakt vaak een middenvelder uit in de laatste lijn, om op te bouwen met drie man.
Dat trio achterin creëert de voorwaarden voor dynamischer aanvalsspel. Zodra een middenvelder is uitgezakt, verschuift de focus meer naar het as van het veld. Beide vleugels worden dan nog maar door één man bezet. Stoomt Wijndal op links op langs de lijn, dan speelt Bergwijn bijvoorbeeld aan de binnenkant. Blijft Bergwijn breed, dan gaat Wijndal juist diep aan de binnenkant. Vanuit dat tactische principe komt Ajax in fases tot goede combinaties, zeker tegen kwalitatief mindere tegenstanders.
Op de rechterflank haalt Heitinga het maximale rendement uit Kudus. Hij geeft de Ghanees een relatief vrije rol op rechts. Hij houdt tijdens de opbouw het veld breed, maar mag rond de vijandelijke zestien zwerven. Steven Berghuis speelt in die dynamiek een belangrijke rol door soms vanuit het middenveld uit te wijken naar de zijkant.
Net als Rensch ontbreekt Kudus alleen tijdens de beslissende fase. De uitblinker in de eerste periode onder Heitinga doet niet mee tijdens de verloren wedstrijden tegen PSV, in de competitie en bekerfinale. Edson Álvarez (schorsing) is een andere cruciale pion die verstek moet laten gaan tijdens de 3-0 afstraffing in Eindhoven. Heitinga begint door deze afwezigen flink te schuiven. Berghuis verhuist van het middenveld naar de flank. Tadic wordt op zijn beurt uit de spits gehaald en neergezet als nummer 10. De interim-trainer eindigt het seizoen bij FC Twente (3-1 verlies) met Bergwijn als schaduwspits en Tadic op de linkerflank. Heitinga doet wat jonge trainers vaker doen bij tegenslag: automatismen verliezen door met de opstelling te husselen.
Met Keizer krijgt Heitinga een assistent die hem op aanvallend vlak kan helpen. Anders dan de voormalig topverdediger die hij gaat ondersteunen, spreekt Keizer in interviews zeer gedetailleerd over zijn tactische ideeën.
Een voorbeeld uit 2017: 'Welke bal moet je als speler wel en niet geven? Daar ben ik veel mee bezig en daar gaan trainingsuren in zitten. Welke speler moet in welke zone de bal krijgen? Waar wel en geen voorzetten geven? Overlap op de flanken, de diagonale pass, niet de verticale pass van rechtsback naar rechtsbuiten, of de horizontale bal van rechter centrale verdediger naar rechtsback. Zomaar een paar details, waar we heel gericht mee bezig konden zijn.'
Keizer vervloekt precies die voorspelbare passes die in de eerste periode onder Heitinga de norm zijn.
Met de kennis van nu is Keizer zijn tijd bij Ajax ver vooruit. De huidige tactische trend met een vierkant op het middenveld? Keizer doet dat in 2017 al, met een inschuivende Frenkie de Jong.
Door minder te focussen op voorzetten en meer op 'overtalsituaties creëren, via de as doorbreken', noteert Ajax onder Keizer offensief uitmuntende cijfers.
In de recente Ajax-geschiedenis is Erik ten Hag de enige trainer die aanvallend nog betere statistieken laat noteren dan Keizer. Dat flikt hij tijdens dat halfjaar bovendien zonder grote investeringen en met het inpassen van jong talent. Het Jong Ajax van Keizer was daarnaast met 93 doelpunten het meest scorende team in de toenmalige Jupiler League. Zijn expertise in het inslijpen van aanvallende patronen kan Heitinga op dat vlak mogelijk helpen.
Defensieve plan
Eerst de feiten. Net als bij het aanvallen, vormen de defensieve cijfers van Ajax en Jong Ajax in het seizoen 2022/23 een goed startpunt om de hand van Heitinga te detecteren.
Bij Jong Ajax neemt het aantal tegendoelpunten na het vertrek van Heitinga toe, al is die positieve trend niet terug te zien in de onderliggende cijfers.
Bij het eerste elftal is evengoed verdedigend geen sprake van een grote verschuiving. Ajax geeft onder Heitinga en Schreuder ongeveer evenveel kansen weg en het aantal tegengoals is ook vergelijkbaar. Beide trainers houden, met name in topwedstrijden, vaak open huis.
De tactiek achter die cijfers: Ajax jaagt onder Heitinga tegenstanders een-op-een af over het hele veld. Op het middenveld worden vaak koppeltjes gemaakt. De druk wordt ontwikkeld door vleugelspitsen die doorstappen naar het centrum.
De verdedigende visie van Heitinga: 'Zij hebben net zoveel spelers als wij op het veld. We moeten er gewoon overal een-op-een van maken. En dan moet je de persoonlijke duels winnen.'
Ver van het eigen doel kan mandekking goed werken om de opbouw van tegenstanders vroeg te verstoren. Ajax dwingt tegenstanders onder Heitinga vaak tot de lange bal, wat zich mede vertaalt in de hoge percentages balbezit.
De problemen ontstaan op de momenten dat tegenstanders toch op de helft van Ajax arriveren. Dan ontbreekt een stabiele structuur en blijft het vaak man-tegen-man. Dat geeft tegenstanders de kans om spelers van Ajax totaal uit positie te trekken.
Xavi Simons doet dat bijvoorbeeld als hangende linksvoor met Sánchez. De rechtsachter staat vaak te verdedigen op het middenveld. Daar oogt hij verre van comfortabel.
Op vergelijkbare wijze eindigen vleugelaanvallers van Heitinga vaak als veredelde backs, omdat ze achter hun directe tegenstander aan moeten lopen.
Op dit terrein zal Ajax hopen dat Heitinga in de afgelopen twee jaar heeft bijgeleerd. David Moyes en Slot zijn goed in het organiseren op eigen helft, vanuit een structuur die gebaseerd is op het verdedigen van zones. Een andere optie voor Heitinga is om voort te bouwen op het werk van Francesco Farioli, die de Ajax-organisatie repareerde door Jordan Henderson defensief terug te halen naar de laatste lijn.
Een rode draad in de periode van Heitinga is het dramatische verdedigen van standaardsituaties. Net als bij open spel kiest hij daarbij overwegend voor mandekking, met desastreuze gevolgen. Ajax slikt de ene na de andere tegentreffer uit hoekschoppen en vrije trappen. In de Europa League wordt Heitinga door Union Berlin afgetroefd bij corners. Feyenoord maakt op die manier de winnende goal in de met 3-2 gewonnen topper in de Johan Cruijff Arena. Excelsior, Vitesse en FC Twente zijn andere teams die in de korte periode van Heitinga toeslaan uit spelhervattingen.
Indien Heitinga in twee jaar niet radicaal veranderd is van visie, dan zal Ajax onder zijn leiding verder naar voren verdedigen dan onder Farioli. De vraag is wat dat gaat betekenen voor het aantal tegentreffers.
Tactische omzettingen
Farioli onderscheidt zich tijdens zijn jaar bij Ajax door tactische omzettingen in topduels. Heitinga is in die wedstrijden een stuk minder succesvol. Hij wint alleen in de strijd om de KNVB-beker van Feyenoord, in het duel dat de geschiedenis is ingegaan door de aansteker op het hoofd van Davy Klaassen. In de competitie verliest Ajax van Feyenoord (2-3), net als van PSV (3-0) en FC Twente (3-1). Tegen AZ wordt gelijkgespeeld (0-0).
Anders dan Farioli stelt Heitinga zich op het klassieke Ajax-standpunt dat aanpassen een vorm van zwakte is. 'Of we ons gaan aanpassen? Nee', spreekt Heitinga bijvoorbeeld voor de thuiswedstrijd tegen Union Berlin. Tegen de 5-3-2 van de Duitsers volgt daarop een zouteloze 0-0, zonder Ajax-schot tussen de palen.
In Berlijn gooit Heitinga zijn tactiek op de kop, door de gebruikelijke 4-3-3 in te ruilen voor 3-4-3.
'We proberen een extra middenvelder te creëren, waardoor je in een ruit terechtkomt', aldus Heitinga vooraf bij Veronica. 'De buitenspelers moeten het dan breed houden.' Een gouden greep is dat niet. Ajax noteert ruim zeventig procent balbezit, maar schiet opnieuw minder vaak tussen de palen dan Union. Heitinga: 'Ik vond dat er meer in zat. Zij hadden moeite met onze manier van spelen, met een extra middenvelder, en dan moet je tegen dit soort tegenstanders zelf op voorsprong komen.' De verklaring voor de nederlaag zoekt Heitinga na topwedstrijden vaak in individuele fouten en het winnen van persoonlijke duels.
Heitinga zelf heeft in die duels met sterke tegenstanders een hoogst ongelukkige hand van wisselen.
Tegen Feyenoord verliest Ajax in de tweede helft alle grip op het duel nadat Slot zijn spelers heeft uitgelegd hoe via backs aan de binnenkant ontsnapt kan worden aan de hoge druk. Na de 2-2 van Sebastian Szymanski brengt Heitinga met Francisco Conceição een aanvaller voor verdediger Wijndal. Bijna is de Portugees beslissend door een grote kans voor Kudus in te leiden. De dribbelaar mist die opgelegde kans en niet veel later slaat Feyenoord aan de andere kant wél toe.
Tijdens de 3-0 nederlaag bij PSV maakt Heitinga de curieuze keuze om halverwege Florian Grillitsch centraal achterin te posteren. Kenneth Taylor, Davy Klaassen en Tadic vormen na deze ingreep een onevenwichtig middenveld, dat door PSV wordt overlopen. In de bekerfinale start Heitinga tegen dezelfde tegenstander doodleuk weer met Tadic als nummer 10. Ajax komt op voorsprong, maar geeft die positie na een misser van Bergwijn uit handen. Na penalty's wordt verloren, een onderdeel waarop Heitinga niet had geoefend. Of hij daar achteraf spijt van had? 'Nee', claimt Heitinga. 'Waarom niet? Omdat heel veel jonge jongens met veel potentie in het veld waren gekomen. We hadden wel een lijstje, maar een aantal nemers was gewisseld.'
Dat citaat kenmerkt de houding van Heitinga tijdens zijn eerste periode. Naar de buitenwereld zoekt hij de verklaringen niet vaak in tactiek of door hem gemaakte keuzes. Typerend citaat van Heitinga: 'Ik hoor en lees steeds het woord restorganisatie. Dat klopt hoor, we geven ook kansen weg. Maar: ons spel is het allermoeilijkste spel wat er is.' Wedstrijden die hij wél omkeert, zoals de thuiswedstrijd tegen RKC Waalwijk (3-1, na geschakeld te zijn naar drie verdedigers) en het uitduel met Vitesse (1-2, na het doorschuiven van Álvarez naar het middenveld), zijn eerder uitzondering dan regel.
Conclusie
Met John Heitinga kiest Ajax voor een trainer die dicht in de buurt staat van de clubcultuur. Hij houdt van balbezit, hoge druk op de helft van de tegenstander en het inpassen van jeugd. Alleen toont zijn eerdere periode als interim aan dat dit geen garantie is voor succes. Met een betere selectie dan de huidige groep pakt Heitinga minder punten dan Feyenoord en PSV. Het aanvalsspel is tegen sterkere tegenstanders vaak fantasieloos en achterin oogt de organisatie broos, tegen teams met de kwaliteit om te ontsnappen aan de hoge pressie. De keuze voor Heitinga kan niet gebaseerd zijn op de onderliggende data uit zijn eerste periode, want die zijn slechter dan onder voorganger Alfred Schreuder.
De combinatie met Marcel Keizer geeft aanknopingspunten om te denken dat het aanvalsspel beter kan worden georganiseerd dan de vorige keer onder Heitinga. Zoals hij op defensief vlak mogelijk heeft bijgeleerd onder David Moyes en Arne Slot. Sowieso is het instapmoment dit keer beter, omdat Heitinga de kans krijgt om zijn visie in te slijpen tijdens een voorbereiding. Zijn tweede kans als hoofdtrainer bij Ajax gaat vooral aantonen of hij een snelle leerling is.
oef, hier komt Heitinga niet echt best uit. Keizer een stuk beter. Maar goed dat die erbij is dan. 
